Ritueel, rituaal en ritus: ze lijken bijna uit de moderne westerse samenleving verdwenen. Maar wie iets verder kijkt, ziet dat de maatschappij er nog vol van is. We geven beschuit met muisjes bij de geboorte van een kind, laten geliefden elkaar tijdens het huwelijk kussen, strooien as van een overledene uit, slaan een kruisje of omarmen een goede vriend hartelijk als we deze lang niet meer hebben gezien.
Wanneer bepaalde handelswijzen met een symbolisch karakter terugkeren en formeel worden gemaakt, spreken we van een ritueel. Om het beoogde effect (zie symboliek) te bereiken, mogen deelnemers slechts weinig aan de vastgelegde volgorde en uitvoering wijzigen. Dat was in oude culturen al zo en is in de vrijmetselarij nog steeds het geval. Wij gebruiken rituelen als voertuig om ons erfgoed over te brengen en noemen onze rituelen, enigszins plechtstatig, ritualen.
De vrijmetselarij kent drie soorten basisritualen: de opening en sluiting van de logewerkzaamheden (in elk van de drie graden), de inwijding, bevordering en verheffing en de installatie van de nieuwe voorzittend meester en officieren die hem bij de ‘arbeid’ vergezellen. Van deze drie soorten ritualen zijn de graden, en vooral de eerste graad, het meest belangrijk. Elke initiatie, of dat voor leerling, gezel of meester is, wordt gekenmerkt door een eed, de geheimen van de graad en instructies hoe deze te gebruiken. Daarnaast kunnen nog gelegenheidsritualen worden toegevoegd, zoals het zomer- en wintersolstitium of de lente- en herfstequinox (die al in de oude mysteriescholen werden gebruikt).
Het geheel van ritualen staat bekend als een ritus, gekleurd door plaatselijke gebruiken, taalidioom en interesses van de auteur. Ondanks die detailverschillen ligt basis en doel van elke vrijmetselaarsrite vast: verheffing van mens en samenleving door symbolische beoefening van het steenhouwersambacht en, in de meestergraad, de mythe die verwijst naar het Bijbelse verhaal van de tempel van Salomo.
Wanneer de algemene blauwe graden (van leerling, gezel en meester) zijn doorlopen, kan de adept kiezen voor vervolg- of verdiepingspaden. Enkele van in Nederland beoefende riten zijn bijvoorbeeld: de Aloude en Aangenomen Schotse Ritus (A.A.S.R.) die 33 graden kent met zeer verschillende invalshoeken in de diverse graden, het Heilig Koninklijk Gewelf, de Merkmeesters en de Hoge Graden.